Jerzyk a jeżyk dlaczego piszemy inaczej skoro występuje przed spółgłoska samogłoska e

Pisownia tych dwóch wyrazów jest wynikiem różnej ich etymologii i występowanie przed spółgłoską samogłoski e nie ma tu żadnego znaczenia. Prasłowiańskie słowo *ežъ wywodzi się od praindoeuropejskiego pnia *eghi- niosącego znaczenie ‘żmija’. Jeż to pierwotnie ten, który je żmije, bo ludzie już dawno zaobserwowali, że jeże polują na żmije. Natomiast pochodzenie nazwy jerzyków jest niepewne. Według jednej z hipotez ptak ten wziął swoją nazwę od świętego Jerzego, którego imieniny wypadają 23 kwietnia. W tym mniej więcej czasie jerzyki przylatują do Polski po zimowym pobycie w Afryce. Inni etymolodzy wywodzą tę nazwę od dawnego czasownika jurzyć się oznaczającego zachowywać się niespokojnie, od którego pochodzi przymiotnik jurny. Jerzyki mają specyficzną budowę anatomiczną: bardzo krótkie i słabe nogi oraz długie skrzydła. Z tego powodu, gdy usiądą na ziemi, to potem trudno poderwać im się do lotu. W rezultacie zachowują się wtedy niespokojnie, miotają się i prawdopodobnie stąd taka ich nazwa.

O tym, czy wyrazach pochodzących z języka prasłowiańskiego piszemy dziś ż czy rz, decyduje nie występowanie przed spółgłoską samogłoski e, ale to jaka spółgłoska w okresie wspólnoty prasłowiańskiej uległa w danym wyrazie zmiękczeniu. Jeśli było to z lub g, to piszemy dziś ż, natomiast w wyniku palatalizacji r otrzymaliśmy dzisiejsze rz  – stąd może (prsł. *moge), ale morze (prsł. *morje).

Anita Pawłowska-Kościelniak