Dzień dobry, zaintrygował mnie wyraz „kwiat” – rodzaj męski. A w liczbie mnogiej przechodzi w niemęskoosobowy „kwiaty”? Czy, niezależnie od zaimka (te), powinien być raczej męskoosobowy?
Na podobne pytanie odpowiadaliśmy już w naszej Poradni. Poniżej odsyłam do informacji na ten temat:
https://poradnia-jezykowa.uni.lodz.pl/faq/rodzaj-rzeczownika-2/
W gramatykach adresowanych do uczniów szkół podstawowych i gimnazjów wyróżnia się najczęściej rodzaj męski, żeński i nijaki dla lp. oraz rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy dla lm., a więc:
rodzaj męski – dom, student, kot; rodzaj męskoosobowy – panowie, ludzie, żołnierze;
rodzaj żeński – kobieta, kocica, cielęcina; rodzaj niemęskoosobowy kobiety, koty, przypuszczenia;
rodzaj nijaki – dziecko, torowisko, przypuszczenie;
Podstawą przyporządkowania wyrazu do określonej kategorii rodzajowej jest konkretny typ łączliwości składniowej mianownikowej formy rzeczownika z wyrazem określającym, najczęściej zaimkiem osobowym, przymiotnikiem i czasownikiem w czasie przeszłym:
rodzaj męski – (ten, mały) dom, student, kot (był); rodzaj męskoosobowy – (ci, mali) panowie, ludzie, żołnierze (byli);
rodzaj żeński – (ta, mała) kobieta, kocica, cielęcina (była); rodzaj niemęskoosobowy – (te, małe) kobiety, koty, przypuszczenia (były);
rodzaj nijaki – (to, małe) dziecko, torowisko, przypuszczenie (było);
Podział ten, eksponowany w większości podręczników szkolnych, nie jest oparty ani na kryterium semantycznym, a więc założeniu, iż rodzaj gramatyczny oznacza rodzaj naturalny (por. ten dom), ani na kryterium morfologicznym – konkretnie przypuszczeniu, że o rodzaju może rozstrzygać końcówka fleksyjna, a – jak wcześniej wskazałem – łączliwości składniowej.
O wyrazie KWIAT powiemy, że jest rodzaju męskiego, dlatego że przyłącza odpowiednie formy męskie – mały, ten, był. Forma KWIATY byłaby niemęskoosobowa, bo przyłącza formy małe, te, były.
Wyciąganie wniosków dotyczących rodzaju na podstawie analizy zestawień mianownikowych form rzeczownika z wyrazami określającymi jest uproszczeniem, dlatego że największe różnice w łączliwości składniowej z podrzędnikami wykazują rzeczowniki postawione w formie fleksyjnej biernika:
(tego) małego studenta (tych) małych studentów
(tego) małego kota (te) małe koty
(ten) mały dom (te) małe domy
(tę) małą kobietę
(to) małe okno
Z przytoczonego powyżej zestawienia wynika, że powinniśmy wyróżnić nie tyle trzy rodzaje w lp. i dwa w lm., ile cztery rodzaje w lp., i dwa rodzaje w lm.
Większość językoznawców stoi jednak na stanowisku, że rodzaj, skoro jest kategorią selektywną, musi być taki sam dla wszystkich form fleksyjnych (przypadkowych) jednego leksemu (nie można go wyodrębniać osobno dla liczby pojedynczej i osobno
dla liczby mnogiej). Czyniąc takie założenie, możemy wyróżnić pięć rodzajów, które odzwierciedlają różnice w łączliwości rzeczowników z zaimkami oraz przymiotnikami w bierniku:
(tego) małego studenta (tych) małych studentów rodzaj męskoosobowy
(tego) małego kota (te) małe koty rodzaj męskożywotny
(ten) mały dom (te) małe domy rodzaj męskonieżywotny
(tę) małą kobietę rodzaj żeński
(to) małe okno rodzaj nijaki
Dla rzeczowników każdej grupy rodzajowej można ponadto wskazać typowe synkretyzmy:
| r. męskoosobowy
(chłopiec, kowal) |
r. męskożywotny
(pies, walc) |
r. męskonieżywotny
(dom, samochód) |
r. nijaki
(dziecko, cielę) |
r. żeński
(dziewczynka, żona) |
| lp. D = B | lp. D = B | lp. M = B | lp. M = B | lp. C = Msc |
| lm. D = B | lm. M = B | lm. M = B | lm. M = B | lm. M = B |
Zgodnie ze wskazaną koncepcją wyraz KWIAT ma rodzaj męskonieżywotny, ponieważ w bierniku lp. przyłącza formy ten, mały, a w bierniku lm. – te, małe. Dodatkowo formy biernikowe tożsame są z formami mianownikowymi w obu liczbach.
Łączę pozdrowienia
Bartłomiej Cieśla