Wystawa ilustracji Andriollego w holu Biblioteki Uniwersyteckiej przypomniała mi pytanie o odmianę nazwiska Bernoulli. Dla wyjaśnienia zacytuję fragment książki Iana Stewarta „Oswajanie nieskończoności”, Prószyński i S-ka, Warszawa 2009.

„Szwajcarski ród Bernoullich wywarł olbrzymi wpływ na rozwój matematyki. Co najmniej cztery pokolenia tego rodu wniosły znaczący wkład zarówno do matematyki teoretycznej, jak i stosowanej. Nazywani często mafią matematyczną, zaczynali od kariery prawniczej, medycznej lub duchownej, ale w końcu wychodziła z nich prawdziwa natura i zajmowali się matematyką – zawodowo lub amatorsko.
     Wiele różnych pojęć matematycznych wiąże się z nazwiskiem Bernoulli, choć nie zawsze ich twórcą jest ten sam Bernoulli.”

Zgodnie z przyjętymi zasadami pisowni w nazwiskach zakończonych na  -i  opuszczamy niewymawianą literę  -i  przed końcówkami  -ego,  -emu, np.  Torricelli, Torricellego, Torricellemu, Botticelli, Botticellego, Botticellemu (są wyjątki, np. Zwingli). We wszystkich znanych mi tekstach występują jednak formy Bernoulliego, Bernoulliemu. Mówimy na przykład o liczbach Bernoulliego, o lemniskacie Bernoulliego albo o odkryciu, które zawdzięczamy Bernoulliemu. Czy jest to jeszcze jeden wyjątek, czy też ma to jakieś swoje uzasadnienie?

Drugie pytanie dotyczy wymowy. W przypadku nazwiska Bernoulliego nie ma wątpliwości – jest wymawiane miękko. Ale co z nazwiskiem Capellego (tego od twierdzenia Kroneckera-Capellego)? W starych książkach można spotkać formę Capelliego, dziś jednak, jeśli się jeszcze trafi, jest uważana za błąd. Z drugiej strony nie spotkałem się nigdy z wymową twardą – zawsze było to wymawiane miękko. Czy oba sposoby wymowy są w tym przypadku dopuszczalne? Czy jeden z nich jest bardziej zalecany? I jak to się powinno poprawnie wymawiać na wykładzie dla studentów?

Czy nazwiska Andriolli, Capelli itp. były kiedyś w przypadkach zależnych zapisywane i wymawiane miękko, a stwardniały dopiero później?

Wojciech Banaszczyk
Katedra Analizy Funkcjonalnej
Wydział Matematyki i Informatyki UŁ

Sytuacja przedstawia się następująco:

  1. Nazwisko Bernoulli (wymawiane bernuli) jest pochodzenia niemieckiego (wskazuje tak Słownik wymowy i odmiany nazwisk obcych, I. Bartmińskiej i J. Bartmińskiego, Bielsko-Biała 1997, s. 160), więc poprawna odmiana nie będzie taka, jak Pan wskazał (czyli nie jest zgodna z wzorcem odmiany nazwisk włoskich zakończonych głoską -i). Poprawnie nazwisko to odmienia się wg wzorca przymiotnikowego (podobnie jak np. nazwisko Zwingli czy Tschudi):
    M. Bernoulli
    D. Bernoulliego
    C. Bernoulliemu
    D. Bernoulliego
    N. Bernoullim
    Ms. Bernoullim.
  2. Alfredo Capelli (wymowa kapelli) był Włochem, więc wzorcowo jego nazwisko odmieniamy (i wymawiamy) wg następującego schematu:
    M. Capelli
    D. Capellego
    C. Capellemu
    D. Capellego
    N. Capellim
    Ms. Capellim.
    Zgodnie z zasadami obowiązującymi we współczesnej polszczyźnie w nazwiskach tego typu, czyli zakończonych na (l)li przed końcówkami –ego, –emu, literę i opuszczamy, gdyż litera ta przed samogłoską oznacza zmiękczenie poprzedzającej spółgłoski (co w tym wypadku jest niepotrzebne, ponieważ spółgłoska l jest miękka). Zachowujemy natomiast literę i w formach narzędnika i miejscownika, ponieważ oznacza ona tu nie tylko zmiękczenie poprzedzającej spółgłoski, ale take końcową samogłoskę i. Niestety trudno jest mi dokładnie orzec, od kiedy ta zasada odmiany (a co za tym idzie i wymowy) obowiązuje.

Agnieszka Wierzbicka